با خاک بداخلاقی نکنید؛ زنگ خطر کاهش ماده آلی خاک‌های ایران

سعید شعبانی، دبیر همایش ملی آب و خاک، در سخنانی هشدارآمیز نسبت به وضعیت نگران‌کننده سلامت خاک‌های کشور اظهار داشت: «با خاک بداخلاقی نکنید». او با تأکید بر اینکه خاک به‌عنوان بستر اصلی تولید محصولات کشاورزی و تأمین امنیت غذایی جامعه، نیازمند توجه و مراقبت جدی است، افزود: یکی از مهم‌ترین شاخص‌های سلامت خاک، میزان ماده آلی آن است؛ شاخصی که متأسفانه در بسیاری از اراضی کشاورزی ایران در وضعیت بحرانی قرار دارد.

کشاورز.......
شعبانی در ادامه یادآور شد که در خاک‌های کشاورزی معمولی ایران، میزان ماده آلی معمولاً کمتر از یک درصد است. این رقم، به گفته کارشناسان، «خیلی پایین و نگران‌کننده» است و نشان‌دهنده آن است که بخش زیادی از اراضی کشاورزی کشور از نظر حاصلخیزی در شرایط مطلوب قرار ندارند.

ماده آلی؛ قلب تپنده خاک

ماده آلی خاک شامل بقایای گیاهی، جانوری و میکروارگانیسم‌هاست که در طول زمان تجزیه شده و به ترکیبات پیچیده‌تری مانند هوموس تبدیل می‌شوند. این ماده به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین عوامل در بهبود ساختمان خاک، افزایش ظرفیت نگهداری آب و مواد غذایی، و تقویت فعالیت زیستی درون خاک شناخته می‌شود. به بیان دیگر، ماده آلی همان چیزی است که خاک را زنده و پویا می‌کند و نبود آن، خاک را به بستری بی‌جان و فقیر بدل می‌سازد.

بر اساس استانداردهای علمی، خاک سالم و حاصلخیز باید دست‌کم دو تا سه درصد ماده آلی داشته باشد. شعبانی در توضیح این موضوع گفت: «برای اینکه خاک زراعی قابل کشت و بهره‌برداری باشد، میزان ماده آلی آن باید حداقل بین ۲ تا ۳ درصد در نظر گرفته شود. در خاک‌های باغی و مناطق مرطوب این مقدار بهتر است به ۳ تا ۵ درصد برسد. در حالی که در خاک‌های جنگلی یا چمنزارهای طبیعی، ماده آلی می‌تواند به ۵ تا ۱۰ درصد هم افزایش یابد که نشان‌دهنده سلامت بالای این نوع خاک‌هاست».

وضعیت نگران‌کننده ایران

کارشناسان خاک و محیط زیست بارها هشدار داده‌اند که کمبود ماده آلی یکی از بزرگ‌ترین تهدیدها برای کشاورزی ایران است. کاهش ماده آلی خاک نه تنها حاصلخیزی و بازدهی تولیدات کشاورزی را پایین می‌آورد، بلکه پایداری اکوسیستم‌های طبیعی را نیز به خطر می‌اندازد.

شعبانی در ادامه سخنان خود به دسته‌بندی وضعیت خاک‌ها بر اساس میزان ماده آلی اشاره کرد و گفت: «خاک‌هایی که کمتر از یک درصد ماده آلی دارند، فقیر و ناسالم محسوب می‌شوند. خاک‌هایی که بین دو تا سه درصد ماده آلی دارند در مرز قابل قبول قرار دارند. اگر میزان ماده آلی بالاتر از سه درصد باشد، خاک سالم و پایدار به حساب می‌آید و وقتی این میزان بالای پنج درصد برسد، می‌توان آن را خاکی عالی و نزدیک به خاک طبیعی غنی دانست».

این اظهارات دبیر همایش ملی آب و خاک در شرایطی بیان می‌شود که بخش قابل توجهی از اراضی کشاورزی ایران در مناطق خشک و نیمه‌خشک واقع شده‌اند؛ مناطقی که به‌طور طبیعی از نظر میزان ماده آلی فقیرترند و اگر مدیریت درستی روی آن‌ها اعمال نشود، سرعت تخریب آن‌ها چند برابر خواهد شد.

چرا ماده آلی خاک کاهش می‌یابد؟

کاهش ماده آلی خاک دلایل متعددی دارد. استفاده بیش از حد از کودهای شیمیایی و بی‌توجهی به کودهای آلی، شخم‌های عمیق و مکرر، برداشت بی‌رویه محصولات بدون بازگرداندن بقایای گیاهی به خاک، و فرسایش آبی و بادی از جمله مهم‌ترین عوامل هستند.

بسیاری از کارشناسان تأکید می‌کنند که کشاورزی پایدار بدون بازگشت ماده آلی به خاک امکان‌پذیر نیست. به همین دلیل در کشورهای پیشرفته همواره توصیه می‌شود که کشاورزان بخشی از بقایای گیاهی و دامی را به زمین بازگردانند و از کشت‌های پوششی برای حفظ رطوبت و افزایش هوموس خاک بهره بگیرند.

پیامدهای کاهش ماده آلی

کاهش ماده آلی خاک پیامدهای گسترده‌ای دارد. نخستین پیامد آن کاهش حاصلخیزی و افت تولید محصولات کشاورزی است. خاک فقیر نمی‌تواند نیاز غذایی گیاهان را تأمین کند و این امر منجر به کاهش عملکرد و کیفیت محصولات می‌شود.

دومین پیامد، کاهش توان خاک در ذخیره و نگهداری آب است. خاکی که فاقد ماده آلی کافی باشد، ظرفیت پایین‌تری برای جذب و نگهداری رطوبت دارد و در نتیجه در برابر خشکسالی آسیب‌پذیرتر می‌شود. این موضوع در کشوری مثل ایران که با بحران کم‌آبی دست‌وپنجه نرم می‌کند، به مراتب اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.

پیامد دیگر کاهش ماده آلی، افزایش فرسایش خاک است. ماده آلی همانند چسبی عمل می‌کند که ذرات خاک را به هم پیوند می‌دهد و از جابه‌جایی آن‌ها توسط باد یا آب جلوگیری می‌کند. نبود این ماده، باعث سست شدن بافت خاک و در نهایت فرسایش شدید می‌شود.

چه باید کرد؟

برای بازگرداندن سلامت به خاک‌های کشور، مجموعه‌ای از اقدامات اساسی لازم است. به گفته شعبانی، مهم‌ترین این اقدامات عبارت‌اند از:

افزایش مصرف کودهای آلی و کمپوست‌ها به جای اتکای صرف به کودهای شیمیایی.

برگرداندن بقایای گیاهی به زمین پس از برداشت محصولات.

کاهش شخم‌های مکرر و عمیق که موجب از بین رفتن ریشه‌های باقی‌مانده و مواد آلی خاک می‌شوند.

استفاده از کشت‌های پوششی برای افزایش ماده آلی و جلوگیری از فرسایش.

آموزش کشاورزان در زمینه اهمیت ماده آلی و روش‌های مدیریت پایدار خاک.

خاک؛ سرمایه‌ای غیرقابل جایگزین

شعبانی در پایان سخنان خود تأکید کرد: «خاک سرمایه‌ای غیرقابل جایگزین است. تشکیل یک سانتی‌متر خاک حاصلخیز ممکن است صدها سال زمان ببرد. اگر امروز برای حفاظت از خاک اقدام نکنیم، فردا ممکن است فرصت جبران وجود نداشته باشد».

او با لحنی هشداردهنده یادآور شد: «با خاک بداخلاقی نکنید. این بداخلاقی در نهایت به زندگی ما بازمی‌گردد؛ چرا که بدون خاک سالم، امنیت غذایی، سلامت محیط زیست و حتی حیات آینده نسل‌ها در معرض تهدید قرار خواهد گرفت».