بحران آب، ژئوفیزیک و غفلت از واقعیت‌های زمین

آب، اساسی‌ترین عنصر حیات بر روی زمین است. بر اساس برآوردهای علمی، حجم کل آب‌های کره زمین — چه سطحی و چه زیرزمینی — حدود ۱.۳۸۶ میلیارد کیلومتر مکعب است. اما واقعیت تلخ اینجاست که بخش اعظم این آب شور و غیرقابل شرب است. تنها درصد اندکی از منابع آبی زمین در دسترس بشر قرار دارد، و آن‌هم به دلیل سوء‌مدیریت و بهره‌برداری بی‌رویه در معرض نابودی است.

 

در دهه‌های گذشته، روش‌های سنتی آب‌یابی در ایران بر پایه‌ی تجربه و شناخت محلی انجام می‌شد؛ گویی آب را با «گوش» می‌یافتند، نه با ابزار! با گذر زمان و ورود علوم ژئوفیزیک، روش‌هایی مانند گران‌سنجی (Gravimetry) و مغناطیس‌سنجی (Magnetometry) به‌عنوان ابزارهای مدرن در کشف و تحلیل منابع آب زیرزمینی معرفی شدند. این روش‌ها قادرند لایه‌های زمین، تراکم خاک و میزان رطوبت را با دقت بالا اندازه‌گیری کنند. با این وجود، واقعیت این است که حتی پیشرفته‌ترین فناوری‌ها هم نمی‌توانند جایگزین مدیریت صحیح منابع آب شوند.

امروزه بحران آب نه‌تنها یک مسئله‌ی محیط‌زیستی، بلکه چالشی امنیتی و اقتصادی است. وقتی تولید محصولی مانند پنبه — که از پرمصرف‌ترین محصولات کشاورزی از نظر آب است — در مناطق خشک و بی‌آب کشور افزایش می‌یابد، این سؤال مطرح می‌شود: آیا «گوش مسئولان» به هشدار کارشناسان شنواست؟

بررسی‌ها نشان می‌دهد که بیش از ۹۰ درصد مصرف آب در ایران در بخش کشاورزی انجام می‌شود، آن هم با راندمانی پایین‌تر از ۴۰ درصد. در چنین شرایطی، حتی اگر تمام تجهیزات ژئوفیزیکی دنیا در اختیار ما باشد، بدون اصلاح الگوی کشت و مدیریت پایدار، هیچ‌یک از این فناوری‌ها قادر به نجات منابع آبی کشور نخواهند بود.

پرسش اساسی این است: باقی آب کجاست؟ پاسخ روشن است — در سفره‌های زیرزمینی که سال‌هاست با چاه‌های غیرمجاز و برداشت بی‌رویه تهی شده‌اند. نقشه‌های ماهواره‌ای ناسا و داده‌های پروژه GRACE نشان می‌دهد که ایران طی دو دهه‌ی گذشته، جزو کشورهایی بوده که بیشترین افت سطح آب‌های زیرزمینی را تجربه کرده است.

نجات آب نیازمند تغییر نگرش است، نه صرفاً ابزارهای پیشرفته. اگر گوش تصمیم‌گیران امروز به صدای زمین و هشدارهای کارشناسان باز نشود، فردا دیگر آبی برای شنیدن نخواهد ماند.