تنفس تنگ زمین؛ زلزله، بحران آب و هشدار بزرگ برای تهران

طبق بررسی‌های زمین‌شناسی و مطالعات محیط‌زیستی، تغییرات اقلیمی، برداشت بی‌رویه منابع آب، ساخت سدهای متعدد و تغییر در تعادل طبیعی زمین، احتمال رخداد زلزله‌های بزرگ در مناطقی مانند تهران را افزایش داده است. سعید شعبانی، دبیر همایش مصرف بهینه آب و خاک و تغییر اقلیم، تأکید می‌کند که «نفس زمین تنگ شده» و فعالیت‌های انسانی در سه دهه اخیر، نقش مهمی در تشدید خطرات ژئولوژیکی داشته است. این مقاله نگاهی تحلیلی به رابطه بحران آب، سدسازی، تغییرات اقلیمی و افزایش خطر زلزله در ایران و کشورهای مشابه مانند ترکیه دارد.

تحقیقات و گزارش‌های علمی جدید نشان می‌دهد که زمین زیر پای ما دیگر مانند گذشته آرام نیست. سعید شعبانی، دبیر همایش مصرف بهینه آب و خاک و تغییر اقلیم استان مازندران، در گفت‌وگویی با «اقتصاد روز» هشدار داده است که «نفس زمین تنگ شده» و شرایط کنونی محیط زیست به‌نوعی فاجعه انسانی تبدیل شده است. او معتقد است آنچه امروز شاهد آن هستیم نتیجه «بداخلاقی بشر با سیاره زمین» است؛ رفتارهایی که نشان می‌دهد انسان امانتدار خوبی برای این کره خاکی نبوده است.

بحران جهان‌شمول: آنچه در ترکیه رخ داد، می‌تواند در تهران نیز اتفاق بیفتد

زلزله‌های بزرگی که طی سال‌های اخیر در ترکیه رخ داد، از نگاه کارشناسان تنها پدیده‌های طبیعی ساده نبودند. عوامل زمین‌شناسی متعدد، همراه با فشارهای محیط‌زیستی و تغییرات گسترده در سفره‌های آب زیرزمینی، در این رویدادها نقش داشته‌اند.

شعبانی با اشاره به شرایط مشابه ایران، به‌ویژه در کلان‌شهر تهران، تأکید می‌کند که پیش‌بینی متخصصان برجسته زمین‌شناسی وقوع یک زلزله بزرگ در تهران را محتمل می‌دانند. از نظر او، «آب» یکی از مهم‌ترین عوامل در این زمینه است. کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین، برداشت بیش از حد منابع، و همچنین ساخت سدهای متعدد در کشور، همگی به تغییرات تنش‌های زمین کمک می‌کنند.

سدسازی و زلزله؛ رابطه‌ای که دیگر نمی‌توان نادیده گرفت

شعبانی به یکی از مهم‌ترین مباحث علمی سال‌های اخیر اشاره می‌کند:
در یک مطالعه جهانی روی ۲۰۰ مخزن سد و مناطق زلزله‌خیز، مشخص شده که ۳۲ زلزله بالای ۴ ریشتر دقیقاً در نزدیکی سدها رخ داده‌اند. این پدیده با نام "زلزله诱 triggered by reservoir" شناخته می‌شود که ناشی از فشار شدید آب بر گسل‌ها و تغییر ساختار لایه‌های سنگی است.

همان‌طور که در ترکیه مشاهده شد، سدسازی‌های گسترده در کنار نبود مدیریت صحیح منابع آب، می‌تواند میزان وقوع زلزله‌های تحریک‌شده را افزایش دهد. ایران نیز با ده‌ها سد فعال و نیمه‌فعال در معرض چنین خطراتی قرار دارد.

بحران آب؛ جنگ بی‌نیاز از تفنگ

به گفته شعبانی، «طبیعت آزمایشگاهی بزرگ است که اشتباهات بشر را طرد می‌کند». اما در کنار بلاهای طبیعی، خود انسان نیز بلای بزرگی برای زمین شده است. بحران آب در سال‌های اخیر به قدری جدی شده که از نگاه کارشناسان، جنگ‌های آینده بر سر آب و غذا شکل می‌گیرد؛ جنگ‌هایی که به توپ و تفنگ نیاز ندارند، بلکه نتیجه مستقیم سوءمدیریت منابع هستند.

او تأکید می‌کند که اصطلاح «حکمرانی آب» در سیستم فعلی مدیریت منابع آب، تنها نوعی خطای مفهومی است؛ چرا که با شیوه‌های موجود، مدیریت آب در کشور عملاً از کنترل خارج شده و منابع حیاتی رو به نابودی هستند.

تهران؛ شهری روی گسل بحران

کلان‌شهر تهران سال‌هاست در معرض تهدید زلزله بزرگ قرار دارد. کاهش منابع آب، فرونشست زمین در دشت‌های اطراف، سدهای متعدد و برداشت بی‌رویه سفره‌های زیرزمینی، همگی عواملی هستند که از دید کارشناسان، خطر زلزله را تشدید می‌کنند. این اتفاق همان مسیری است که برخی شهرهای ترکیه طی کرده‌اند و نتایج آن را در زلزله‌های اخیر دیده‌ایم.

بسیاری از متخصصان هشدار داده‌اند که تهران در چرخه طبیعی خود دیر یا زود با زلزله‌ای جدی روبه‌رو خواهد شد. اما آنچه این زلزله را خطرناک‌تر می‌کند، تأثیرات بلندمدت دخالت‌های انسانی در طبیعت است؛ از سدسازی گرفته تا بحران آب و ساخت‌وسازهای بی‌رویه روی گسل‌ها.

جمع‌بندی

آنچه امروز در محیط زیست و ساختار زمین‌ شناختی تهران و بسیاری از نقاط ایران مشاهده می‌شود، حاصل سال‌ها بی‌توجهی و مدیریت نادرست منابع طبیعی است. ترکیب تغییرات اقلیمی، بحران آب، سدسازی‌ها و فشارهای وارده بر زمین، ما را در برابر احتمال رخداد زلزله‌های بزرگ آسیب‌پذیرتر کرده است.
بحران هنوز قابل کنترل است، به شرط آنکه از نگاه مصرف‌محور به نگاه حفظ و احیای زمین تغییر مسیر دهیم.